चाडपर्वहरूबारे केही कुरा

डा. भगवानचन्द्र ज्ञवाली
मानिस सामाजिक प्राणी भएका नाताले कहिलेदेखि समूहमा बस्नथाल्यो र राज्यको उदय भयो भन्न नसकिएपनि चाडपर्वहरूले सामुदायिक महत्त्व र मान्यता पाएको भने सामन्तवादको उदयदेखि नै हो भन्ने स्पष्ट छ । सामन्तवादका आधारमा ब्राह्मणवाद, धार्मिक कट्टरता र जातीय विभेदको पनि जन्म भयो जब कि वेदहरू जातीय नभएर श्रमका आधारमा वर्गविभाजन गरिएको पाइन्छ जुन क्रमशः जातिभेदमा परिणत भयो । त्यसको संरक्षक बनेर सामन्तवाद, राजतन्त्र स्थापित भयो भने ब्राह्मणवाद त्यसको पोषक बन्यो । सामन्तवाद र ब्राह्मणवादद्वारा पोषित सामाजिक ईश्वर, स्वर्गनर्क, पुनर्जन्मका मान्यताहरू क्रमशः रूढ हुँदै जन्ममृत्यु आदि संस्कारसँग आवद्ध भएर संस्कृतिका रूपमा परिणत भए । अतः समाजलाई शासन, नियमन, निगमन गर्ने विषयमा सामन्तवाद शासकीय मूल स्वरूप र अन्तश्चेतना, चिन्तन र भावनात्मक विकासका पक्षमा ब्राह्मणवाद मानव सभ्यताका दुई समानान्तर शक्तिका रूपमा स्थापित भए ।
सामन्तवादले समाजलाई क्रमशः आफ्ना मुट्ठीमा कस्दै अविनाशी शक्तिका रूपमा शासन गर्नथाल्यो । परिवर्तनशील प्रकृतिका नियमअनुसार कृषियुग र औद्योगिक क्रान्तिका विकाससँगै पुँजीवादले सामन्तवादको जरा काटिदियो । विज्ञान र प्रविधिका विकासले आध्यात्मिकताका जगमा गम्भीर प्रहार ग¥यो । संस्कार र संस्कृतिका अभिन्न अभिव्यक्तिका रूपमा चाडपर्वले सामाजिक जीवनमा विशेष मान्यता प्राप्त गरे तापनि तिनले सामन्तवादी संस्कृतिका सुरक्षाकवचका रूपमा काम गर्दै आएका छन् । सामन्तवादको केन्द्र राजतन्त्र नेपालबाट केही वर्षअघि अस्त भएपनि सामन्ती संस्कार, संस्कृति र प्रवृत्ति यथावत् नेतृत्व पङ्क्तिमा जीवन्त छ ।
नेपालमा सबल सर्वलक्षणयुक्त सामन्तवादको स्थापना लिच्छविकालदेखि नै सुर भएको हो । परन्तु आधुनिक युगमा पश्चिममा विज्ञान, प्रविधि र औद्योगिक विकाससँगै सामन्तवादको मूलाधार मानिने पूर्वजन्म, पुनर्जन्म, स्वर्गनर्क र मानवीय विकासमा दैवीशक्तिको भूमिका बारेका रूढिगत विश्वासका जगमा गम्भीर प्रहार भयो र सास्कृतिक अन्धविश्वास र रूढिमा टिकेको हजारौं वर्षको इतिहास चर्मराउन थाल्यो । द्वन्द्वात्मक भौतिकवादले मानवीय अस्तित्व, सुख र समृद्धिमा ईश्वरीय शक्तिको प्रभावको अन्त्य मात्रै गरेन कि ईश्वरीय अस्तित्वमा नै प्रश्नचिह्न खडा ग¥यो र प्रगतिशील संस्कृतिका निर्माणमा जोड दियो । सामन्तवादी संस्कृतिले पुँजीवादी साम्राज्यवादी संस्कृतिका सुरक्षा परिधिमा रहेर त्यसका विकृतिहरूलाई आत्मसात गर्दै सर्वसाधारण जनतालाई बन्धनभित्र जकडेर जीवनको औचित्य र सार्थकतामाथि बोझका काम गर्नथाल्यो । सामन्ती तथा पुँजीवादी शोषणको पृष्टपोषण गर्दै वर्गीय भेदभाव र थिचोमिचो तथा वर्गीय द्वन्द्व चर्काउँदै लग्यो । माक्र्सवादले एकातिर शोषित उत्पीडित निमुखा वर्गको आर्थिक मुक्तिका निमित्त नयाँ मार्ग प्रसस्त ग¥यो भने अर्कातिर त्यसका निमित्त सामन्ती साम्राज्यवादी संस्कृतिका विरुद्ध नवीन जनवादी संस्कृतिका अपरिहार्यतालाई स्थापित ग¥यो । त्यसैले जनताले मान्दै आएका चाडपर्वहरूलाई जनवादी शैलीमा रूपान्तरण गर्दै समतामूलक उन्नत समाजको निर्माणमा तिनका महत्त्वलाई दर्शायो । संशोधनवादले नवसंशोधनवाद र उत्तरआधुनिक चरण हुँदै अन्त्यतः माक्र्सवादको खोल ओडेर छद्य रूपमा त्यही प्रतिक्रियावादी संस्कृतिकै जगेर्ना गर्नथालेको प्रस्ट नै छ ।
जनवादी लोकहितकारी संस्कृतिमा रूपान्तरण गर्न प्राकृत विज्ञान अनुकूल संस्कृतिको निर्माण हुनु आवश्यक छ जसले गरीब उत्पीडित जनताको जीवन यथार्थलाई प्रतिबिम्बित गर्छ र जीवनजगतको भौतिक यथार्थ बुझ्न मद्दत गर्छ ।
अहिले नेपाली निम्न तथा मध्यम वर्गमा हाम्रा पूर्वजहरूले मान्दै आएका चाडपर्वहरूलाई हेर्ने दृष्टिकोण र त्यसका आधिकारिकताको समस्या टडकारो देखिएको छ जबकि राज्यसत्ता कथित नामधारी कम्युनिष्टको कब्जामा छ तर सामाजिक सांस्कृतिक रूपान्तरणमा सिन्कोसम्म भाँचेको छैन र त्यसका सम्भावनाको किञ्चित मात्र पनि लक्षण देखापर्दैन ।
परम्परित चाडपर्वहरूलाई हामीले हेर्नेदृष्टिकोणमा द्वन्द्वात्मक भौतिकवादीको वर्गीय दृष्टि हुनुआवश्यक छ । चाडपर्वहरू जनताको आर्थिक, स्वास्थ्य, सामाजिक र सांस्कृतिक जीवनमा कत्तिको लागू हुन्छन् र जीवनोपयोगी छन् भन्ने कुराको निक्र्याेल गरेपछि सामन्तवाद अनुकूलका चाडपर्वहरूको परिमार्जन वा परित्याग गर्ने भन्ने निश्चित हुन्छ । जनताको सांस्कृतिक विश्वास रूढि र अन्धविश्वासमा आधारित छ । त्यसलाई चिर्न माक्र्सवादी विश्वदृष्टिकोणयुक्त चेतनाको विकास आवश्यक छ । अज्ञानता, कुरीति, कुसंस्कार, अशिक्षाका कारण जनताले बुझ्न नसकेका कुरालाई कम्युनिष्ट पार्टीको बौद्धिक वर्गले व्याख्या र विश्लेषण गरेर बुझाउन सक्नुपर्छ । जनताले परम्परित रूढिगत आस्था र विश्वासलाई चेत्न सकेनन् र परम्परित चाडपर्वहरूलाई परिमार्जन गर्न सकेनन् भने सामन्ती पुँजीवादी शोषणमूलक अर्थतन्त्रको समूल अन्त्य हुँदैन र जनताको स्वास्थ्य, वर्गीय आर्थिक, सामाजिक सांस्कृतिक रूपान्तरणमा बाधापर्छ ।
नेपालमा राजतन्त्रको अन्त्य भएको भएपनि पराश्रित सामन्ती प्रतिक्रियावाद र दलाल सत्ताको अन्त्य भएको छैन । जुन जनताको आर्थिक सामाजिक सांस्कृति रूपान्तरणमा हरियो सर्पजस्तो भयानक अवरोध हो । नाम मात्रको सत्ताधारी कम्युनिष्ट पार्टीले त्यस अवरोधको काम गरेको छ । पुरानाको समूल अन्त्यका लागि नयाँको स्पष्ट मार्गचित्र देखाउनुपर्छ । त्यो काम सच्चा क्रान्तिकारीहरूले गर्नुपर्छ । अहिले नाममा क्रान्तिकारी वा माओवादी भनिएपनि झर्ला र खाउँलाका आशामा झुण्डिएका कतिपय विखण्डित झुण्डहरू अस्तित्वमा रहेका कारण क्रान्तिकारी र गैरक्रान्तिकारीका बिच भेद गर्न जनतालाई असाध्य कठिन भएको छ । राजनीतिक परिवेश जनयुद्धले ल्याएका बाढीले नराम्रोसँग धमिलिएको अवस्थामा सत्यासत्यको भेद गर्न जनतालाई कठिन भएको छ । छेपाराले सङ् फेर्न छोडेको छैन । त्यसैले सच्चा क्रान्तिकारीहरूका काँधमा आत्मपरिष्कारसहितको अग्रगामी भूमिकाको महत्त्व अझ बढ्न गएको छ । सांस्कृतिक रूपान्तरण न दुईचार जनाले बहिष्कार गर्दैमा न विधर्मीहरूका निन्दाबाट हुनसम्भव छ । सचेतनपूर्वक वैज्ञानिक विधिद्वारा एकएक केलाएर विश्लेषण नगरेसम्म परिमार्जन पनि सम्भव छैन । त्यसमा उपयोगितावादी दृष्टिकोण सार्थक हुनसक्छ र त्यसको थालनी आधारभूत तहबाट अहितकर तत्त्व पन्छाउँदै हितकर तत्त्वको विकास गर्दै समानान्तर रूपमा हुर्काउनु आवश्यक छ । सतहमा परिमार्जन गरेमा अन्त्यतः त्यसको पतन प्रतिक्रियावादी सामन्ती संस्कृतिकै तहमा वा अझ तल अराजक तहमा खस्किन पनि सक्छ । अतः राजनीतिक रूपान्तरणबिना सांस्कृतिक परिवर्तन सम्भव हुँदैन । सामन्तवादी अनुगामी संस्कृतिका अन्त्य गर्दै नयाँ अग्रगामी जनवादी संस्कृतिको स्तम्भ पनि खडा गर्दै जानुपर्छ ।
राजनीतिक आधार उपरिसंरचना हो जसले सबै नीतिको संरक्षण गर्छभने सांस्कृतिक आधार सामाजिक रूपान्तरणको मूलाधार हो जसले राजनीतिक रूपान्तरणको पृष्ठाधारको काम गर्छ । अतः राजनीतिक परिवर्तनले नेतृत्व गरेको सामाजिक परिवर्तनलाई सांस्कृतिक रूपान्तरणले मात्र पूर्णता दिन्छ । त्यसैले राजनीतिक परिवर्तनसँगै समानान्तरमा सांस्कृतिक परिवर्तन अनिवार्य हुन्छ । राजनीति विचार चिन्तन दर्शनमा केन्द्रित हुन्छ । निश्चित दर्शन, विचार चिन्तनबिनाको राजनीति अस्थिर र अस्थायी हुन्छ, स्थिर र स्थायी हुनसक्दैन । चाडपर्व संस्कृतिका अभ्यास र फूलझडी वा प्रस्तुतिका विषय हुन् ।
सांस्कृतिक रूपान्तरणका ठुल्ठुला भाषण गर्ने कार्यकर्तालाई प्रशिक्षण पनि दिने तर आत्मगत रूपान्तरणमा कत्ति चासो नराख्ने नेताहरू नै पुजीस्वादी साम्राज्यवादीहरूका पिट्ठु भएका र जनतालाई धोका दिएका समग्र उदाहरण छन् । विजयका निकट पुगेको जनयुद्धको विसर्जन नेता कार्यकर्ताका जीवनचर्यामा समग्र परिवर्तन नभएका कारण भएको हो । परोपदेशे पाण्डित्यम् का शैलीमा अरुलाई शिक्षा मात्रदिने आपूm परिवर्तन हुन नचाहने, आफै नबदलिई समाज संसार बदल्ने कुरा सपनामा दूधले नुहाएझैं हो । सामाजिक क्रान्ति सांस्कृतिक र राजनीतिक क्रान्तिबिना असम्भव छ भन्ने कुरा विगतको १० वर्षे जनयुद्धका विसर्जनबाट हामीले स्पष्ट बुझेका छौं । जनताको आर्थिक सांस्कृतिक रूपान्तरण गर्न नसक्नु जनयुद्धको असफलता हो । यो पाठ हामी दुनियाँलाई बुझाउन सक्छौं ।
संस्कृतिको व्यावहारिक पक्ष चाडपर्वहरू हुन् र जनताका दैनिक जीवनसँग चाडपर्वको घनिष्ट सम्बन्ध छ । व्यावहारिक जीवनका दैनिक क्रियाकलापमा परिवर्तनले समग्र संस्कृतिका रूपान्तरणमा महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्छ । नेताहरू सांस्कृतिक पथभ्रष्ट भएमा पार्टीको समग्र संरचना भ्रष्ट हुन्छ । नेपाली कम्युनिष्टहरूमा पाखण्डी, व्यर्थ गुड्डी हाँक्ने, अरुलाई उपदेश दिनमा पाण्डित्य प्रदर्शन गर्ने प्रवृत्ति प्रबल रहेका कारण आन्तरिक रूपमा पार्टी र त्यसका कार्यकर्ता भ्रष्ट हुँदै गएको देखिन्छ । वर्तमान सत्तासीन कम्युनिष्ट नामधारी पार्टीको चरम पथभ्रष्टता त्यसैको परिणाम हो । पाखण्ड पार्टी नेता र कार्यकर्तामा यति हाबी भयो कि दर्शन, कार्यदिशा र लक्ष्य नै समाप्त भएर लुट र मोज गर भन्ने प्रवृत्ति प्रबल भयो । सांस्कृतिक रूपान्तरणको अभाव मुलुकको वर्तमान राजनीतिमा टड्कारो झल्किन्छ । सर्वहारा संस्कृतिको मूलाधार सामन्तवादी संस्कृति नै हो तर त्यसलाई माक्र्सले भौतिकवादी दर्शनलाई झैं खुट्टामा उभ्याउन सक्नुपर्छ । हामी टाउकाले टेकेर उभिएको शोषणमा आधारित पाखण्डी अवैज्ञानिक संस्कृतिमा रमाइरहेका छौं । सच्चा कम्युनिष्टले त्यसै संस्कृतिको रूपान्तरण गर्नुपर्छ जसमा आर्थिक अवस्था, राष्ट्रियता र जातीय सहिष्णुता समाविष्ट हुन्छ वर्गीय सहिष्णुताको अन्त्य हुनुपर्छ अर्थात् जसरी सामन्ती प्रतिक्रियावादी शक्ति र पुँजीवादी साम्राज्यवादी संस्कृति जनसाधारणका विरुद्ध हुन्छ र सर्वहशारा वर्गको विनाश गर्छ त्यसरी नै शोषित पीडित श्रमिक वर्गले पनि आफ्नो वर्गीय शत्रुका विरुद्ध जीवनमरणको सङ्घर्ष गर्नुपर्छ र सामन्तवा प्रतिक्रियावाद, पुँजीवाद, साम्राज्यवाद र दलालपुँजीवादको अन्त्य गर्दै समतामूलक समाजवादी समाजको निर्माणमा लाग्नुपर्छ ।
यतिबेला श्रमिक सर्वहारावर्गीय चेत देशमा नुन खाएको कुखुरोजस्तै शिथिल झोक्राएर आत्मबल गुमाएर निष्क्रिय बसेको छ । हामीले विद्यमान कुरीति, कुसंस्कार, अवैज्ञानिक आधारमा टिकेका चाडपर्वहरूलाई विज्ञानसम्मत र माक्र्सवाद अनुकूल परिमार्जन र परिष्कार गर्दै सामुदायिक र सामूहिक कार्यसम्पादन तथा मित्रतापूर्ण समाजव्यवस्थापनको एक चरणका रूपमा प्रयोग गर्नसक्नुपर्छ । विज्ञानसम्मत लोकसंस्कृतिको शासकले हौइन जनताले निर्माण गर्छ । संस्कृति र चाडपर्वहरूमा विद्यमान मानवीय तथा जनअनुकूल कुराहरूको रक्षा गर्दै विसङ्गत विकृत तत्त्वहरूको विनाश र तिनका स्थानमा नवीन मानवतावादी तत्त्व समावेश गर्दै जनताका हितमा नयाँ संस्कृतिको निर्माण तथा सामाजिक राजनीतिक रूपान्तरण गर्दै जानुपर्छ । पुरानाको अन्त्य नभई नयाँले स्थान पाउँदैन यो प्रकृतिको नियम हो । प्रकृतिमा निषेधको निषेध विधिद्वारा पुरानाको अन्त्य र नयाँको स्थापना हुन्छ । संस्कृति सारपक्ष हो र राजनीति बाह्यावरण वा वस्तुपक्ष हो । तिनमका पारस्परिक रूपान्तरणको आन्तरिक तत्त्व क्रियाशील हुन्छ । युगसन्दर्भमा स्थापित र विकसित चाडपर्वहरूलाई युगानुकूल गर्दै लैजानु वास्तविक रूपान्तरणको विधि हो । सामन्ती आडम्बरलाई यथावत् राखेर नयाँ संस्कृतिको निर्माण हुँदैन । चाडपर्वहरूका बहिष्कारले एकातिर सर्वसाधारण जनतासँग द्वन्द्व सिर्जना गर्छ भने अर्कातिर तथ्यसत्य बुझ्न र रूपान्तरणको वास्तविक बाटो पहिल्याउन समस्या पर्छ । अतः तिनका जगमा निहित कारण र कार्य रूप चाडपर्वहरूलाई क्रमिक वैज्ञानिक विश्लेषण र चिन्तन मननद्वारा परिमार्जन गर्नतिर लाग्नुपर्छ । जनतालाई तिनका कारणबारे बुझाउनु र परिमार्जनको बाटो देखाउनु सचेत माक्र्सवादी राजनीतिक नेता कार्यकर्ताको दायित्व हुन्छ तर मालिकका रूपमा होइन जनताका सेवकका रूपमा । समाजका आधार तहमा जनता प्रधान र उपरि तहमा कम्युनिष्ट नेता कार्यकर्ता प्रधान हुन्छन् । जनताबिना कसका लागि कसले किन क्रान्ति गर्ने ?
सामन्तवाद, पुँजीवाद प्रतिक्रियावादको समूल अन्त्य समाजवाद हुँदै साम्यवादमा नपुगेसम्म सम्भव छैन । अतः समानान्तर अस्तित्वशील प्रतिक्रियावादलाई सधै आफ्ना मुट्ठीमा राख्ने प्रयास गर्नुपर्छ । त्यसका आधार जनता हुन् । त्यसैले लेनिनले जनतालाई पानी र कम्युनिष्ट कार्यकर्ता माछाका रूपमा दाँज्नुभएको छ । सामन्ती संस्कृति पनि राजनीतिजस्तै शोषणमा आधारित हुन्छ । सामन्त र पुँजीपति व्यापारीहरू ‘सधै जनतालाई शोषण गर्ने ताकमा हुन्छन् । त्यही कुरा हाम्रो वर्तमान राज्यव्यवस्थामा देख्न सकिन्छ जुन जनताको करमा आश्रित परजीवीजस्तै भएर जनताकै दमन उत्पीडन र शोषणमा क्रियाशील रहेको छ । त्यो कुरा उसका आचरणबाट प्रस्ट बुझ्नसकिन्छ । त्यसको अन्त्यका लागि त्यसले अपनाएको विकृत संस्कृतिमाथि प्रहा् गर्नु आवश्यक छ ।
सत्तासीन वर्ग÷शासक वर्ग कोविड–१९ भाइरसझैं छद्यरूपमा जनघातमा क्रियाशील छ त्ष्यसैले कम्युनिष्ट खोल ओढेर वास्तवमा चौतर्फी रूपमा जनताको शोषण गर्नमा उद्यत छ । नत्र १२ वर्षे जनयुद्धबाट प्राप्त गणतन्त्रलाई बीभत्स र विकृत रूपमा प्रयोग गर्ने थिएन । कैøयौं अपाङ्ग, कैøयौ अभिभावकविहीन, कैøयौ आर्थिक रूपले तन्नम पिएलए योद्धाहरूको घोर अपमान गर्ने थिएन । उसप्रति अविश्वास नै उसका विरुद्धको पहिलो पाइलो हो । अहिजे सम्पूर्ण जनताका मनमा उसप्रति अविश्वास पलाएको छ । यहीबाट वर्तमान राज्यव्यवस्थाका अन्त्यको पहल हुनु आवश्यक छ । अतः चाडपर्वहरूलाई दलाल पुँजीवादी नोकरशाही राज्यव्यवस्थाको जगमा प्रहार गर्दै मनाउनु अहिलेको आवश्यकता हो । अस्तु ।

bhchgnyawali@gmail.com