पासोमा ‘बाघ’

मनोरञ्जन शर्मा
भैरहवा

बाघ गणना जारी रहँदा पश्चिम नवलपरासीमा एउटा पाटेबाघ मृत अवस्थामा फेला परेको छ । बर्दघाट नगरपालिका वडा नम्बर १६ दाउन्नेदेवी सामुदायिक वन क्षेत्रको भालु खोलामा बाघ मृत फेला परेको वन कार्यालय पश्चिम नवलपरासीका जिल्ला वन अधिकृत शंकर प्रसाद गुप्ताले बताए । गत शनिबार दिउँसो दाउन्नेदेवी (कुकुरमारा) का स्थानीय महिला जङ्गलमा घाँसपातका लागि जाने क्रममा दाउन्नेदेवी सामुदायिक वनमा मृत पाटेबाघ मृत अवस्थामा देखे पछि प्रहरीलाई खबर गरेका थिए । करिब ७ फिट लम्बाइ, ३ फिट उचाई रहेको सो बाध १ सय ५० किलो तौलको व्यस्क पोथी बाघ रहेको थियो ।उक्त बाघको छाला काडी छाला वन कार्यालयमा नै राखी अन्य भागहरु सबडिभिजन वन कार्यालय बर्दघाटको कम्पाउन्डभित्र गाडिएको बताइएको छ । छाला सुके पछि चितवन राष्ट्रिय निकुञ्ज कार्यालय कसरामा पठाइने र मृत्युको विषयमा अनुसन्धान भइरहेको वन अधिकृत गुप्ताले बताए । व्यस्क पाटेबाघ कसले र किन मा¥यो भन्ने विषयमा अनुसन्धान सुरु भएको छ, तर अहिलेसम्म कोही पनि नियन्त्रणमा आउन सकेका छैनन् ।

मृत बाघको प्रकृति हेर्दा चोरी निकासी गर्ने मानिसले अन्य वन्यजन्तु मार्न पासो थाप्दा बाघ परेको हुन सक्ने अनुमान वन अधिकृतहरुको छ । ‘‘बाघलाई गोली हानेर मारेको भनिए पनि अनुसन्धानका क्रममा गोली लागेको कुनै निशान देखिएको छैन, तर भालाहरुले रोपिएको घाउ पाइएको छ, यसले पनि पासोमा बाघ फसेको र पासो फुत्काउने क्रममा भालाले हिर्काइएको हुन सक्ने अनुमान छ ।’’ वन अधिकृत गुप्ता भन्छन् । ‘‘टाउकोमा पासोका लागि थापिएको तारहरु पनि भेटिनुले यो पुष्टी हुन्छ ।’’ उनले भने । पासोमा परेको बाघलाई भालाले हान्न थालेपछि घाइते बाघ पासोबाट फुत्केर भागेको र पर गएर मरेको हुन सक्छ, बाघ मृत फेला परेको वरपर पासो थापेको कुनै वस्तुहरु फेला नपर्नुले पनि घाइते अन्यत्र भई भाग्ने क्रममा मरेको हुन सक्छ, अधिकृत गुप्ताको तर्क छ ।

बाघ मृत अवस्थामा फेला परेको स्थान महेन्द्र राजमार्गदेखि झन्डै पाँच किलोमिटरभित्र घना जङ्गलमा हो । सो जङ्गल क्षेत्रमा बाघ अहिलेसम्म देखिएको छैन । तर कहिले काही चितुवा देखिएने गरे पनि मृग, बँदेल, निलगाई लगायतका जनावर धेरै पाइने गरेकोले ति जनावर मार्न पासो थाप्दा बाघ परेको हुन सक्ने अनुमान छ । अन्य जनावर मार्न थापेको पासोमा बाघ परेपछि किन बाघ मारियो भन्ने विषय रहस्य छ । पासोमा परेको बाघ छुटे आक्रमण गर्ने डरले भालाले घोचेर बाघलाई घाइते बनाइएको र सो क्रममा बाघ पासो तोडेर भाग्दै जाँदा मरेको हुन सक्ने अधिकारीहरुको भनाई छ । त्यो वन क्षेत्रमा अहिलेसम्म बाघ नेदेखिएकाले नजिकैको निकुञ्जबाट बाघ आएको हुन सक्ने अनुमान छ । वनजंगलहरु अतिक्रमण हुँदै जाँदा बाघलाई आहाराको समस्या पर्ने हुनाले आफ्नो क्षेत्रबाट बाहिर निस्कने गर्छन् । सोहि क्रममा उनिहरु मानवबस्ती, राजमार्ग सडकमा समेत हिड्ने गरेको पाइएको छ । सडकबाट सहजै वारिपारीको वन क्षेत्रमा आहाराका लागि बाघहरु डुल्ने गर्छन् । दाउन्नेदेबी सामुदायिक वनमा मृत फेला परेको बाघ नजिकैको चितवन राष्ट्रिय निकुञ्ज क्षेत्रबाट आहाराकै लागि त्यस तर्फ प्रवेश गरेको हुन सक्छ, वन अधिकृत गुप्ताको भनाई छ ।

अहिले नेपालमा बाघको गणना भइरहेको छ । चितवन, पर्सा, बाँके र बर्दियामा बाघको गणना भइरहेको र विवरण आगामी जुलाईमा सार्वजनिक हुने बताइएको छ ।
पछिल्लो समय नेपालमा सन् २०१८ मा बाघको गणना भएको थियो । त्यति बेला गणना हुँदा नेपालमा बाघको संख्या २ सय३ ५ रहेको थियो । गणना हुँदा चितवनमा ९३, बर्दियामा ७, बाँकेमा २१ र पर्सामा १ बाघ रहेका थिए । पछिल्लो समय नेपालमा पाटे बाघको संख्या बढ्दै गएको छ । नेपालमा बाघ गणना हुँदा सन् १९९५ मा ९, सन् २००० मा १०९, सन् २००५ मा १२६, सन् २००९ मा १२१, सन् २०१३ मा १९ र २०१८ मा २३५ रहेको थियो ।

पाटे बाघ विश्वका १३ देशमा पाइन्छ । विश्वमा बाघ पाइने १३ मुलुकका सरकार तथा राष्ट्र प्रमुखको सन् २०१० मा रसियाको सेन्टपिटर्सबर्गमा भएको सम्मेलनले बाघको संख्यालाई सन् २०२२ सम्ममा दोब्बर बनाउने प्रतिवद्धता गरेको थियो । त्यतिबेलाको प्रतिवद्धता अनुसार नेपालमा बाघको संख्या सन् २०१८ मै २३५ पुगेको र अहिले संख्या दोब्बर भन्दा बढी भएको अनुमामान सहजै गर्न सकिन्छ । बाघको खाना, आहारा र वासस्थानको उचित व्यवस्थापन एवम् चोरी सिकारी नियन्त्रणको राम्रो प्रयासका कारण नेपाल बाघ संरक्षणमा सफल भइरहेको र बाघको संख्या समेत बढ्दै गएको बाघ लगायतका वन्यजन्तु संरक्षणमा काम गरेका जानकार एवं नेपाल प्रहरीका प्रहरी उपरिक्षक प्रविण पोखरेल बताउँछन् ।
लुम्बिनी प्रदेशमा १०८ बाघ
लुम्बिनी प्रदेशमा बाघको संख्या बढ्दै गएको छ । सन् २०१८ मा भएको बाघ गणना अनुसार लुम्बिनी प्रदेशका बर्दिया राष्ट्रिय निकुञ्ज र बाँके राष्ट्रिय निकुञ्जमा १ सय ८ वटा बाघ रहेको छ । सो वर्ष भएको बाघ गणना अनुसार नेपालमा जम्मा २ सय ३५ बाघ फेला परेका थिए । जसमा सबैभन्दा बढी लुम्बिनी प्रदेशको बर्दिया र बाँके निकुञ्ज क्षेत्रमा रहेको राष्ट्रिय निकुञ्ज तथा वन्यजन्तु संरक्षण विभागले जनाएको छ । कार्यालयका बर्दियामा ८७ तथा बाँकेमा २१ वटा पाटे बाघ रहेका छन् । लुम्बिनी प्रदेशमा पाटे बाघ बढ्नुका कारण यहाँ भालेको तुलनामा पोथी बाघको संख्या बढी हुनु पनि हो । सन् २०१३ मा बाँकेमा ४ वटा मात्रै बाघ थिए । ४ वर्षमा बढेर २१ पुगे । त्यस्तै बाघको अवस्था बर्दियामा बढ्दो छ । बर्दिया राष्ट्रिय निकुञ्ज तथा बर्दिया राष्ट्रिय निकुन्ज कार्यालयका अनुसार निकुञ्ज क्षेत्रमा अनुगमन गर्ने क्रममा र त्यहाँ राखिएको क्यामराले पनि नयाँनयाँ बाघहरु देखिएको रेकर्ड गरेकाले बाघको संख्या बढेको अनुमान रहेको छ ।

स्थानीयको सहभागितामा सुरक्षा निकायसंग मिलेर बाघ संरक्षण अभियान सफल हँुदा स्वभाविक रुपमा बाघको संख्या बढ्ने गरेको पाइएको छ । नियमित अनुगमनको क्रममा नयाँनयाँ बाघ देखिन्छ । अहिले बास स्थानको व्यवस्थापन, बाघले खाने आहार प्रजातिका जनावरमा बृद्धि, उचित घाँसे मैदान, राम्रो पानीको श्रोत जस्ता कारणले बाँके र बर्दियामा बाघको संख्या राम्रो भएको छ । बाघको संख्या चितवन राष्ट्रिय निकुञ्जमा ९३, पर्सा राष्ट्रिय निकुञ्जमा १८ र शुक्लाफाँटा राष्ट्रिय निकुञ्ज एवं मध्यवर्ती र आसपासका वन क्षेत्रमा १६ वटा गरी सन् २०१८ को गणना अनुसार बाघको संख्या अहिले २३५ रहेको छ । सन् २०१३ को तुलनामा सन् २०१८ मा बाघको संख्यामा १८ प्रतिशतले बृद्धी भएको हो । निकुञ्ज क्षेत्र साथै मध्यवर्ति र आसपासका वन क्षेत्रमा मात्रै नभई नेपालका उच्च पहाडी क्षेत्रमा पनि यसै वर्ष २ बाघ फेला परेका छन् । विभागका अनुसार इलामको ३१६२ मिटर उचाई क्षेत्र र डडेलधुराको २५ सय मिटर उचाईमा एक एक वटा बाघ देखा परेको थियो ।