कुमारी चम्पाकली

भैरहवा ।

हाम्रो वरिपरि एउटा हात्ती बेला बेलामा देखिन्छ । त्यो हात्तीको उमेर अहिले करिब ६० देखि ७० वर्षको बिचमा भएको लामो समयदेखि माउतेको रुपमा रहेका हफिजुलको अनुमान छ । ‘‘म बचपनदेखि नै हात्ती चराउने घुमाउने गर्छु, मैले धेरै हात्ती चराउने, घुमाउने गरी माउतेको काम गरे’’ हफिजुलले भने । पहिला यही तिलोत्तमाको केरवानी गाउँमा पनि हात्ती थियो । त्यो हात्ती अहिले चितवनको सौराहामा छ, उनले भने । यो हात्ती पनि रुपन्देहीको होइन, यसको मालिक कपिलवस्तु, तौलिहवा धनकौलीका जागिर चौधरी हुन् ।

मेरो उमेर भन्दा यो हात्तीको उमेर बढी छ, म ६५ जति भए यो हात्ती कम्तिमा पनि ६० देखि ७० वर्ष पुगेको हुनु पर्छ, उनले भने । हात्तीको नाम चम्पाकली हो । नामै अनुसार पोथी हात्ती हो । तर चम्पाकलीले अहिलेसम्म कुनै बच्चा जन्म दिएकी छैन । किन बच्चा भएन भनेर सोधदा माउते हफिजुल भन्छन्, अरे बाबु लगाउनलाई वर हात्ती पनि चाहियो नी, वर हात्ती कहाँबाट खोजेर ल्याउने ? हुन पनि हो रुपन्देही र वरपरका हात्ती सबै पर्यटकलाई चढ्नका लागि भाडामा सौराहा गएका छन् । चम्पाकलीलाई माया गर्ने हात्ती कुनै भएन , एक्ली भई चम्पाकली, जुन कारणले अहिले ७० वर्ष को हाराहारीमा पुग्दा पनि चम्पाकली कुमारी नै छ । यस क्षेत्र रुपन्देही, कपिलवस्तुको एक्ली चम्पाकलि हो । दुबै जिल्लामा कुनै वैवाहिक कार्यक्रम, शोभा यात्रा वा अन्य कुनै सार्वजनिक कार्यक्रममा कहिले काँही यो चम्पाकलीलाई लाने गरिएको छ । एक दिन कार्यक्रम वा अन्य कुनै समारोहमा लगेवापत १५ हजार रुपैयाँ र हात्तीलाई केही खाने कुरा दिनु पर्छ । अहिले चम्पाकलीले दैनिक ५० किलो भन्दा बढी खाना खान्छे । खानामा धान, गँहु, बिभिन्न किसिमका घाँस, रुखका साना हाँगा पातहरु मात्र नभई पाउरोटी, स्याउ लगायतका फलफुल पनि खाने गरेकी हफिजुलले बताए । साह्रै ईमान्दार छे, दुःख दिने दिन्ने त्यसैले पनि यसको धेरै माया लाग्छ, ‘‘धेरै पनि हिडाल्दैनांै टाढा भनेको केरवानीदेखि भैरहवा बजारसम्म हो, घुमाउन ल्याउने’’ उनले भने । बाटोमा कोही हिड्दा भगवानको रुप मानी सुढमा पैसा चढाउने र कोही चढ्ने गरेको त कतिलेसंगै बसेर फोटो समेत खिचाउने गरेका छन् ।

यो हात्ती त्यति व्यवसायीक रुपमा भने प्रयोग हुन सकेको छैन् । हात्ती मालिक कपिलवस्तुको र माउते रुपन्देहीको भएकाले कहिले उता त कहिले यता बस्छ । व्यावसायीक रुपमा प्रयोगमा ल्याएर सानै रुपमा भए पनि हात्ती सफारी गराउन सकिन्छ की भनेर कानपारामा रहेको अजय कुमार चौधरीको रिसोर्टमा शनिबारका दिन हात्ती सफारी सुरु भएको थियो । एक दिन भए पनि त्यहाँ घुम्न गएकाहरुले हात्ती सफारीको आनन्द लिएको चौधरीको भनाई छ । रुपन्देहीमा रहेका हात्तीहरु जो बाहिर लगिएका छन् तिनीहरुलाई ल्याएर यहाँको ठूलो रिसोर्ट, होटल मार्फत हात्ती सफारी सुरु गर्न सकियो भने पर्यटकको आकर्षण बढ्छ, चौधरीले भने ।
रुपन्देहीमा पहिला धेरै हात्ती रहेको अनुभव हफिजुलको छ । उनि भन्छन्, पहिला धेरै थियो हात्ती, जमिन्दारहरुले पाल्ने गर्दथे । बिस्तारै सबै हराउँदै गयो । अब त नजिक भनेको यही चम्पाकली हो, उनले भने ।

हात्तीका बारेमा

हात्ती विशाल शरीर भएको स्तनधारी जनावर हो । हाल विश्वमा अफ्रिकी झाडीमा पाइने हात्ती, अफ्रिकी जङ्गलमा पाइने हात्ती र एसियाली हात्ती (भारतीय हात्ती) श्रीलङ्काली हात्ती गरी तीन प्रकारका हात्तीहरू अस्तित्वमा रहेका छन् । हात्तीका यी तीन प्रजातिहरू बाहेक अरु सबै प्रजातिका हात्ती तथा वर्गहरू पृथ्वीबाट लोप भइसकेका छन् । प्राचिन कालमा हिउपर्ने क्षेत्रहरूमा पाइने विशाल हिम हात्तीहरू हिम युगको अन्त्यसँगै लोप भइसकेका छन् ।

हाल अस्तित्वमा रहेका जमीनमा पाइने जनावरहरू मध्ये हात्ती सबैभन्दा ठूलो जनावर हो । हात्तीहरूको गर्भधारण अवधि २२ महिनाको हुन्छ, यो अवधि जमिनमा पाइने अन्य सबै जनावरको भन्दा धेरै हो । साधारणतया एउटा हात्तीको छावा जन्मदाकै अवस्थामा १२० किलोग्राम तौल भएको हुन्छ । हत्तीहरूको औशत आयु ५० देखि ७० वर्षको हुन्छ, तर अहिलेसम्मको अभिलेख अनुसार हात्ती ८२ वर्षसम्म पनि बचेको पाइएको छ । त्यस्तै अहिलेसम्म पाइएको मध्ये सबैभन्दा ठूलो हात्ती सन् १९५६मा अंगोलामा मारिएको थियो। हात्तीहरुको स्मरणशक्ति र बुद्धिका लागि प्रसिद्ध छन् । ‘चम्केको घोडाले लम्केको हात्तीलाई उछिन्न सक्दैन’ भन्ने उखानै छ । हात्तीहरूको बुद्धि मानव, ह्वेल र डल्फिन बराबर भएको विश्वास गरिन्छ ।